Quản lý tài chính cá nhân và đầu tư hiệu quả với bài học từ nghiên cứu sinh - tiến sĩ ở Harvard

Cuộc sống là một chuỗi dài những quyết định, đi kèm với những kết quả hoặc hậu quả từ các quyết định đó. Quyết định tài chính cũng không phải là ngoại lệ - ai cũng phải nghĩ về cách chi tiêu, tiết kiệm, mua cái gì, hay đầu tư vào đâu.

Tránh được những sai lầm ấy sẽ giúp chúng ta quản lý tài chính cá nhân một cách hiệu quả hơn.

1. Khi mua hàng, tránh mua hàng cho tương lai chỉ bằng cảm giác nhu cầu hiện tại.

Đây là lỗi "thiên lệch dự đoán" (projetion bias), chỉ về hiện tượng người tiêu dùng thường đánh giá sai nhu cầu của mình về một món hàng trong tương lai. Ví dụ điển hình là khi đi chợ cho cả tuần, nếu người mua hàng đang đói, họ sẽ mua vượt mức cần thiết lượng thức ăn cho tuần tới; hoặc khi đang thích hát karaoke, người ta sắm cả dàn karaoke về nhà để rồi sau này nhận ra mình không có thời gian / không thích hát karaoke đến như thế. Lần tới khi quyết định mua, đặc biệt là vật phẩm có giá trị lớn, bạn nên dành thời gian để đánh giá đúng hơn nhu cầu của mình, tránh việc mua bằng cảm giác nhất thời. (Đặc biệt đúng cho những dịp như Black Friday nhé!)

2. Tránh chi tiêu mất kiểm soát bằng các công cụ ràng buộc.

Nếu bạn thuộc tuýp người khó kiểm soát bản thân, thể hiện qua việc hay trì hoãn công việc, hay lên kế hoạch đi gym nhưng không đi, thì bạn đang mắc vấn đề "thiên lệch hiện tại" (present bias). Đây là hiện tượng người ta hay chấp nhận hy sinh những lợi ích lớn ở tương lai (như hoàn thành công việc hoặc đi gym) để được những lợi ích nhỏ hơn nhiều ở hiện. Điều này có thể không phải là lỗi của bạn – các nhà khoa học đang dần khám phá ra phần nào của bộ não quyết định chúng ta sống kỉ luật được tới đâu.

Tuy nhiên, không những ảnh hưởng đến công việc hay sức khoẻ, lỗi này còn rất ảnh hưởng đến tài chính cá nhân. Thiếu kỉ luật, người ta hay bỏ đi lợi ích lâu dài của việc tiết kiệm để thoả mãn khao khát chi tiêu ngay bây giờ.

Bạn còn cần có các công cụ ràng buộc (commitment devices) nữa. Các công cụ ràng buộc này phải tuỳ người và tuỳ hoàn cảnh, nhưng có thể là: (1) gửi thu nhập của mình vào một quỹ khó rút, (2) viết hợp đồng với bạn bè hoặc người thân nêu rõ hình phạt mỗi khi chi tiêu mất kiểm soát, (3) sử dụng thẻ ghi nợ (debit card) thay vì thẻ tín dụng (credit card) để đảm bảo không chi nhiều hơn số tiền mình có, nếu có thể, nên đặt hạn mức chi tiêu mỗi ngày lên thẻ ghi nợ.

3. Đừng bao giờ tiêu thụ chỉ vì "lỡ mua rồi".

Giả sử bạn bỏ 2 triệu ra mua vé đi liveshow, nhưng ngay đêm hôm trước liveshow lại nhận ra rằng ngày hôm sau lại có một bài thi cực kỳ quan trọng, đến mức bạn chỉ thà ở nhà học bài mà thôi. Tuy nhiên, sau khi nghĩ về chuyện bỏ phí 2 triệu đã dùng để mua vé, bạn lại quyết định đi xem liveshow (lựa chọn ít mong muốn hơn) và thi rất tệ vào ngày hôm sau.

Đây là ví dụ tiêu biểu của "nguỵ biện chi phí chìm" (sunk cost fallacy). Tấm vé đã lỡ mua trong ví dụ trên là tiền không thể lấy lại, nhưng vì sợ cảm giác phí phạm bạn lại đưa ra một quyết định mà bạn ít mong muốn hơn. Lỗi này diễn ra ở nhiều hoàn cảnh khác: cố ăn thật nhiều chỉ vì đã quá tay đặt hàng, đâm theo một khoá học vô bổ chỉ vì đã lỡ đóng tiền, hoặc theo đuổi một dự án thất bại vì đã lỡ dành nhiều thời gian công sức.

Lần tiếp theo bạn nên nhớ: tiền đã chi, thời gian đã trôi qua, công sức đã bỏ ra không lấy lại được, nên mình hãy quyết định dựa vào điều tốt nhất đi về phía trước, chứ đừng vướng bận những thứ đã lỡ ở phía sau.

4. Thường xuyên thống kê chi tiêu để tránh chi quá mức

Đối với người trẻ lần đầu tiên có thu nhập và chi tiêu bằng thẻ tín dụng, đi kèm với tiện lợi của việc thanh toán bằng thẻ là một nhược điểm: chúng ta không nắm rõ lắm mình đã chi bao nhiêu. Nếu khi dùng tiền mặt hoặc thẻ ghi nợ, chúng ta chỉ cần nhìn vào ví (hoặc tra vấn số dư ATM) để biết số tiền vừa rút đã vơi đi bao nhiêu, khi dùng thẻ tín dụng, các mục đã chi không "hiện ra ngay trước mắt" mà chỉ được ghi lại trong lịch sử thanh toán của thẻ. Điều này khiến nhiều người không kiểm soát được chi tiêu của mình. Để tránh tình trạng này, các bạn nên thường xuyên thống kê chi tiêu (có thể là mỗi tuần), và hiện nay cũng đã có nhiều ứng dụng điện thoại giúp công việc này ngày càng dễ hơn. Nếu không đủ kiên nhẫn để dùng app, tốt hơn bạn nên chi tiêu bằng tiền mặt để dễ kiểm soát hơn.

5. Tránh đóng "phí lơ đãng"

Có nhiều lúc chúng ta phải tốn nhiều tiền hơn cần thiết chỉ bởi vì chúng ta đã không để ý đến một thông tin gì đấy, chẳng hạn như đóng tiền phạt vì đăng ký lớp học trễ, nộp lãi vì quên trả tiền thẻ tín dụng, hoặc khi bỏ qua một cơ hội đầu tư tốt vì không muốn nghĩ đến việc đầu tư (xem thêm ở dưới). Vấn đề tưởng là nhỏ, nhưng cuộc đời còn có một vòng luẩn quẩn: những người càng bận bịu bươn chải lại càng ít có tâm trí để quan tâm tới những cơ hội tiết kiệm tốt cho họ. Họ không thiếu thời gian hoặc tiền bạc – họ chỉ thiếu tâm trí mà thôi.

Lời giải cho bài toán này không đơn giản chỉ là lời khuyên "bạn nên để ý hơn", mà phải là sử dụng những công cụ để hỗ trợ việc để ý hoặc nhớ một cách hiệu quả hơn. Các hoá đơn, chi phí cần thanh toán nên được đặt chế độ thanh toán tự động hoặc dùng stickies hay ứng dụng để nhắc nhở.

6. Kinh tế nhập môn: khi vay mượn hoặc đầu tư, nghĩ về lãi suất thực

Giả sử bạn gửi tiết kiệm với lãi suất 7%/năm, trong khi lạm phát trong năm đó là 4%. Điều đó nghĩa là số tiền của bạn sẽ tăng lên 7% một năm, nhưng vật giá cũng đắt hơn 4%. Khi nói về sức mua của đồng tiền, số tài sản của bạn trên thực tế chỉ tăng 7%-4% = 3% mỗi năm. Và đây là con số bạn nên nghĩ đến khi quyết định đầu tư hay vay mượn, thay vì nghĩ đến con số 7%.

Một phần không nhỏ dân số, ngay cả ở các nước phát triển, chỉ nghĩ về lãi suất danh nghĩa (7%) thay vì lãi suất thực (3%). Giả sử như các bạn cho bạn bè mượn tiền không lấy lãi, nhưng lạm phát lên đến 5% mỗi năm. Điều đó có nghĩa là trên thực tế, các bạn đã bị mất 5% số tiền cho mượn rồi đấy!

7. Chi phí cơ hội: không làm gì không có nghĩa là không mất

Giả sử bạn có một số tiền X trong tay, và có thể vì quá sợ rủi ro, bạn chỉ giấu tiền dưới gối. Và bạn nghĩ: "nhờ không làm gì, mình cũng không tốn gì cả." Thực ra, có một khái niệm kinh tế gọi là "chi phí cơ hội" mà, nếu biết, có thể áp dụng được trong nhiều mảng của cuộc sống. Khi lựa chọn một hành động gì, chi phí cơ hội là những lợi ích đạt được từ lựa chọn tốt nhất mà bạn đã không chọn. Ví dụ như, nếu sau khi tốt nghiệp 12 và bạn quyết định ở nhà, thì không ai đến thu phí gì từ bạn cả. Tuy nhiên, chi phí cơ hội của bạn là phần lợi ích mà bạn đã có thể có nếu bạn đã đi học đại học.

Trong mảng đầu tư tài chính cá nhân cũng thế: không làm gì cũng là một dạng mất. Bạn mất đi cơ hội nhận được sinh lời từ các kênh đầu tư khác nhau. Tất nhiên đầu tư sẽ có rủi ro, và tuỳ mức sợ rủi ro như thế nào bạn sẽ quyết định xem bao nhiêu phần trăm tài sản sẽ đặt vào các kênh rủi ro (như bất động sản hoặc cổ phiếu), và bao nhiêu phần trăm sẽ vào các kênh an toàn hơn (giữ tiền mặt, gửi tiết kiệm). Tuy nhiên, nếu bạn bỏ qua hẳn việc đầu tư, bạn có thể đang phải trả một chi phí cơ hội khá cao đấy.

8. "Đừng đặt trứng vào cùng một rổ"

Ông bà ta đã nói "đừng đặt toàn bộ trứng vào cùng một rổ", hàm ý nói đừng đặt toàn bộ tài sản của bạn vào cùng một kênh đầu tư (vì nhỡ may rổ trứng rơi thì sẽ mất hết toàn bộ trứng). Đây cũng là khái niệm "diversification" - hay đa dạng hoá danh mục đầu tư, vốn là một trong những nguyên lý cơ bản nhất của ngành tài chính. Giả sử bạn đã nghe lời khuyên từ mục số 7 và bắt đầu tập tành đầu tư. Lời khuyên ở đây là: bạn nên đầu tư vào nhiều kênh khác nhau. Và không những về số lượng, mà còn về cả độ khác nhau giữa các loại tài sản nữa (correlation). Nói nôm na, đầu tư vào hai công ty khá giống nhau khá nguy hiểm, vì một công ty đi xuống nghĩa là công ty còn lại nhiều khả năng cũng sẽ hoàn vốn thấp; trong khi đầu tư vào hai công ty khá không liên quan đến nhau sẽ tốt hơn cho mục đích bảo vệ số tiền đầu tư của bạn.

9. Tránh xa bong bóng

Bong bóng kinh tế rất nguy hiểm, vì trước khi bong bóng vỡ, giá của hạng mục đầu tư tăng rất nhanh, tạo ra lãi lớn cho những người đầu tư. Bong bóng có thể xảy ra ở khắp nơi: thị trường bất động sản, thị trường chứng khoán, hoặc thậm chí các vật phẩm thông thường như gia súc hay vật nuôi.

Bong bóng được định nghĩa là khi giá cả của một tài sản – như nhà cửa hay cổ phiếu – tăng vượt và tách rời khỏi giá trị thực của tài sản đó, với phần lớn phần tăng giá là do đầu cơ (những người đầu tư vào một thứ chỉ vì họ nghĩ giá của nó sẽ tăng lên). Chẳng hạn như một ngôi nhà mặt biển có thể tạo ra tổng thu nhập 10 tỉ đồng trong suốt phần đời của ngôi nhà. Tuy nhiên, ngôi nhà đó có thể được bán với giá gấp đôi chỉ vì một số người muốn mua ngôi nhà đó với giá cao hơn, nhằm mục đích bán lại với giá cao hơn nữa. Khi bong bóng vỡ ra, người cuối cùng giữ sẽ phải chịu hậu quả vì đã mua với giá cao, trong khi giá trị thực lại thấp hơn nhiều.

Vật phẩm mà giá trị càng khó được định giá sẽ càng dễ tồn tại bong bóng. Và khi người ta càng ít hiểu về tài chính, thì họ càng thấy bong bóng như là cơ hội kiếm tiền nhanh và dễ dàng. Nhưng đừng quên rủi ro rất lớn rằng chiếc bong bóng ấy có thể vỡ ra khi bạn đang là người cầm nó trong tay. Nếu bạn thích cá cược và lướt sóng, bạn có thể chơi đùa với bong bóng. Nếu bạn là một người muốn đầu tư tiết kiệm bình thường, hãy tránh xa những cơ hội mà bạn nghi là bong bóng. Cụ thể hơn, bạn nên tự hỏi: giá trị của tài sản này đến từ đâu, và mức giá hiện tại của tài sản có xứng đáng với giá trị đó hay không.